Nguyễn Ái Quốc và Phan Châu Trinh thời gian ở Pháp

Nguyễn Phan Quang

Việc tìm hiểu hoạt động của Nguyễn Ái Quốc và Phan Châu Trinh thời gian ở Pháp, đặc biệt là về quan điểm của mỗi người trước vận mệnh đất nước đòi hỏi có thêm tư liệu mới

chúng tôi tìm thấy ở kho lưu trữ quốc gia Pháp một báo cáo của mật thám có ghi lại khá chi tiết một cuộc trao đổi giữa Nguyên Ái Quốc, Phan Châu Trinh và mấy người khác đêm 19-12-1919 tại Pa ri, số nhà 6 Vi la đê Gô bơ lanh ( Villa des Gobelins ) phản ánh nhận thức và quan điểm rất khác nhau của Nguyễn Ái Quốc và Phan Châu Trinh về chính sách cai trị của đế quốc thực dân Pháp ở Việt Nam, xin trích giới thiệu để bạn đọc cùng tham khảo

BÁO CÁO MẬT

" Ngày hôm qua thứ sáu, chín giờ tối tôi gặp Nguyễn Ái Quốc ở nhà anh ta số 6, Vi la Gô bơ lanh. Ở đó tôi đã gặp Khánh Ký, Lê Văn Sao. Sau khi nói chuyện với Quốc khoảng nửa giờ, tôi vui mừng thấy Phan Châu Trinh bước vào ; ông ta từ Booc đô ( Bordeaux ) về mà không báo trước cho các bạn.."

Trao đổi với Phan Châu Trinh, Khánh ký về tình hình chính trị ở Việt Nam, Nguyễn Ái Quốc nhận xét :

" Các bác nhiều tuổi hơn tôi và từng trải hơn tôi, cả hai bác tin rằng dân An Nam sẽ có thể xin và nhận được cái gì đó ở chính phủ. Một nền giáo dục ! hẳn là các bác sẽ nói như vậy. Đồng bào ta đã từng đòi hỏi điều đó từ 60 năm nay, và họ đã nhận được gì ? Quả là quá ít. Về sự tham gia của người An Nam vào việc quản lý xứ sở ! Người ta sẽ nói với các bác rằng hiện nay chính người An Nam đang cai quản xứ sở của họ. Về việc hưởng thụ quyền công dân ! Người ta sẽ nói với các bác rằng các người chưa đến trình độ sử dụng quyền đó. Thế đấy ! thế đấy ! Vậy thì các bác còn yêu cầu gì nữa ? tại sao hai mươi triệu đồng bào chúng ta không làm gì cả để buộc chính phủ trả lại cho chúng ta quyền làm người. Tất cả những ai không muốn coi chúng ta như đồng loại với họ, những người bình đẳng với họ, đều là kẻ thù của chúng ta. Chúng ta không được chung sống với họ trên cùng một trái đất ! "

Phan Châu Trinh tiếp lời :

' Anh Quốc, cho phép tôi lưu  ý anh rằng anh còn rất trẻ, người ta thấy rõ anh là anh còn sôi nổi quá. Anh muốn 20 triệu đồng bào ta phải làm gì khi trong tay không có vũ khí để chống lại những vũ khí khủng khiếp của người Âu. Tại sao chúng ta lại tự sát vô ích để chẳng đi đến một kết quả nào cả. Phải chăng tốt hơn là chúng ta đòi hỏi một cách mềm mỏng nhưng rất kiên quyết với lòng kiên nhẫn, nhất là những quyền mà phẩm cách con người cho phép chúng ta đòi hỏi. Việc đầu tiên mà chúng ta đòi hỏi ở chính phủ là một nền giáo dục mạnh mẽ nâng lên trình độ cao nhất ( bao gồm nền giáo dục sơ đẳng bắt buộc ), vò chỉ riêng giáo dục đã có thể cho phép chúng ta vươn lên nhanhh chóng ngang trình độ văn minh của các dân tộc phương Tây. Tấm gương Nhật Bản còn đó để làm hậu thuẫn cho yêu cầu của chúng ta... Tại sao họ có thể đạt tới trình độ hùng cường đó để đặt nước Nhật ngang hàng với những cường quốc lớn nhất ở châu Âu ? Thật là đơn giản, vì những người cầm đầu nước họ đã làm những việc mà họ cho là có ích lợi để đẩ họ đi tới  một cách tích cực trên bước đường tiến bộ. Và biện pháp họ dùng chủ yếu là phát triển nền giáo dục của dân chúng và khai hóa xã hội bằng tự do báo chí.

" Nhờ giáo dục, cùng với tự do báo chí như ở Pháp, như trên toàn thế giới, bộ phận thượng lưu trong nước sẽ có thể khai hóa cho dân chúng và sẽ từng bước dạy cho dân chúng biết quyền lợi và chủ quyền của mình.

' Thứ hai là dần An Nam yêu cầu nhà cầm quyền Pháp, yêu cầu chính phủ bảo hộ giúp chúng ta cải tiến càng nhanh càng tốt cách thức cai trị trên toàn cõi An Nam. Tại sao người ta lại không thể làm cho Trung Kỳ và Bắc Kỳ những gì họ đã làm cho Nam Kỳ ? Nghĩa là tuyên bố có thể áp dụng trong xứ đạo luật hình của Pháp có sửa đổi, tuyên bố chế độ phân quyền để cứu vớt dân chúng ra khỏi sự lộng hành và lạm quyền do sự chuyên chế của quan lại và viên chức Pháp mà họ là nạn nhân, cải tổ thôn xã làm sao ngăn ngừa các hào lý không lộng hành và lạm quyền trên " lưng"  người dân. Cuối cùng là thay thế tất cả quan lại già bằng những người trẻ từng được tiếp thu học vấn trong các nhà trường Pháp, đồng thời lại biết chữ  Nho. Muốn có thể chuyển đổi tư tưởng của dân chúng trước hết phải thách thức đầu óc những người cầm đầu xứ này. "

Phan Châu Trinh nói tiếp :

" Tất nhiên nhà vua và triều đình cũng như các quan lại chắc hẳn là sẽ phản đối những cải cách đề ra. Nhưng dân chúng thì không phải như vậy, và chính dân chúng mới cần chính phủ dân chủ của nước Pháp quan tâm hơn, chứ không phải là những người cầm đầu trong nước. Chính phủ cần hỏi ý kiến dân chúng về vấn đề này. Nếu người ta bảo rằng dân An Nam từ chối mọi cải cách thì tôi xin tự mình đi khắp nước trong một năm để tổ chức những buổi cuộc nói chuyện, diễn thuyết về vấn đề này. Sau một năm, nếu người ta còn thấy những chướng ngại do dân chúng cản trở việc cải cách, thì tôi sẽ xin lấy đầu tôi ra đánh cuộc. "

" Có thể để phản đối những cải cách nêu ra, người ta lại viện dẫn lý do chính phủ Pháp thấy không thể áp dụng trong một xứ bảo hộ chế độ trực trị của Nam Kỳ. Về sự phản đối này, tôi xin trả lời rằng không phải là việc áp dụng chế độ trực trị vào Trung Kỳ và Bắc Kỳ, mà là những cải cách đề ra sẽ không thay đổi hiện tình gì hết nếu như các chức năng cai trị và tư pháp vẫn tiếp tục để cho người An Nam đảm nhận. Trong mỗi tỉnh hoặc trong nhiều tỉnh hợp lại người ta thích có một quan chức đứng đầu bộ máy cai trị, với tư cách là người thanh tra - cố vấn, có nhiệm vụ dìu dắt quan chức An Nam trong việc quản lý công việc của mình. Như vậy sẽ giảm bớt quan chức người Pháp  và có thể người ta sẽ trả lương cho họ tốt hơn và tuyển dụng họ cẩn thận hơn. chỉ trong những điều kiện như vậy họ mới có thể được ưu đãi hơn quan chức An Nam. Còn đối với những người này ( quan chức An Nam ) phải trả lương khá cho họ để họ có thể giữ được tính liêm khiết và trung thực trong khi thực hiện chức năng của mình. Lương bổng chết đói mà người ta cấp cho họ buộc họ phải tiếp tục ngửa tay nhận quà cáp của kẻ bị trị. Đó là gánh nặng thực sự đang tàn hại xứ sở và phải khẩn cấp xóa bỏ nó đi. Phương thuốc duy nhất có thể chữa ung nhọt này là phải tăng lương bổng trên quy mô lớn, làm sao có thể cho phép các đương sự giữ được vị trí của mình một cách thỏa đáng, nuôi sống những gia đình thường là rất đông và có chút ít dành dụm cho những ngày già. Ngược lại sẽ cần phải trừng phạt thật nghiêm khắc những kẻ thiếu sót trong chức vụ với việc nhận quà cáp của kẻ bị trị. Ngoài điều đó sẽ cần thiết phải thông báo rộng rãi cho dân chúng biết rằng họ không phải biếu xén gì hết cho các đại diện của nhà chức trách đã được chính phủ trả lương để làm việc cho nhân dân không lấy tiền.

" Cuối cùng, đây là những cải cách cần thực hiện khẩn cấp nhất. Tôi không phải là nhà tiên tri. Nhưng tôi dám khẳng định rằng nếu chỉnh phủ Pháp không thay đổi chính sách trong xứ và không tiến hành cải cách này, thì dân chúng Đông Dương đã mệt mỏi vì chế độ hiện hành, chắc chắn sẽ phải dùng bạo lực để buộc nhà đương cục cao cấp phải thay đổi chính sách cai trị trong xứ. Tôi không hề mong ước có sự khốn khổ đó, nhưng tôi tiên đoán điều đó. Máu sẽ chảy, dân An Nam sẽ chết tôi cầm chắc điều đó. Tôi sẽ đau xót về điều đó nếu tôi còn sống đến ngày ấy, trái lại chắc hẳn tôi sẽ vui mừng được trông thấy một cuộc đổi thay có lợi cho dân chúng..."

Nguyễn Ái Quốc lưu ý rằng :

" Dân An Nam đã chờ đợi những thay đổi từ 60 năm nay. Chính phủ không làm được điều gì đáng kể cho họ thỏa mãn. Nếu trong dân chúng có kẻ nào lên tiếng bày tỏ với nhà đương cục cao cấp những yêu cầu và nỗi thống khổ của họ và để kêu xin những phương thuốc chống đỡ nỗi khổ đau họ phải gánh chịu. Thì người ta trả lời họ bằng nhà tù, bằng lưu đày và tử hình. Nếu bác luôn tin cậy sự quan tâm của chính phủ để cải tiến mọi tình trạng hiện nay thì bác sẽ phải đợi đến muôn đời. Người ta không muốn đối xử với chúng ta như những con người thì thật là vô ích khi phải sống hèn hạ và bị lăng nhục trên trái đất này. Chừng nào người ta tước mất của chúng ta quyền công dân và chính trị thì người ta vẫn tiếp tục coi chúng ta như kẻ thù, như nô lệ. Trong trường hợp đó, làm sao chúng ta có thể yêu mến và tin cậy những kẻ khinh bỉ chúng ta và coi chúng ta như thù địch ? ...  Tôi đã không có lý khi tố cáo tình trạng này chăng ? "

Đến đây Phan Châu Trinh đề nghị dừng câu chuyện, đồng hồ vừa điểm 11 giờ đem. Lê Văn Sao im lặng theo dõi câu chuyện mà không góp chuyện. Còn Khánh Ký thì ủng hộ những ý kiến của Phan Châu Trinh và phản bác những ý kiến của Nguyễn Ái Quốc mà ông ta cho là quá khích và không thực hiện được. Ông ta tán thành các chủ trương hòa giải...

Tôi từ biệt nhóm của Quốc hồi 11 giờ 15 "

                                                       Pa- ri, ngày 20 tháng chạp, 1919

                                                                   Ký tên : Ê-đu-a

Nguồn :

Nguyễn Q. Thắng, " Phan Châu Trinh - Cuộc đời và tác phẩm ( 1872 - 1926 ) NXB Tp.Ho Chi Minh, 1987