Hãy biết hoài nghi tất cả

Nguyễn Đức Sơn

Theo Facebook

Con gái: Câu châm ngôn ba thích nhất là gì?

Karl Marx: Hãy biết hoài nghi tất cả

Trước đó Karl Marx đã có 19 câu trả lời cho nhiều câu hỏi khác nhau của con gái về bản thân, gia đình và cuộc sống.

Thông điệp ông muốn gửi con gái: con hãy biết lắng nghe không chỉ bằng sự cầu thị của con tim mà cả bằng sự sáng suốt khôn ngoan của trí óc.

Ông không có ý khuyến khích con gái mình trở thành người hay đa nghi. Ông muốn con gái biết "hoài nghi" một cách tích cực.

“Hoài nghi” là hành động khách quan cần thiết để đánh giá thấu đáo một sự vật hiện tượng. Ngược lại, “Đa nghi” thuộc về tính cách tiêu cực kiểu như “nhìn đâu cũng có vi trùng”.

Karl Marx đang gián tiếp nói về Critical thingking (suy nghĩ biện chứng) trong quá trình tiếp nhận thế giới quan của con người.

Không tô hồng quá cũng không bôi đen quá. Không bảo thủ vì ego (cái tôi cá nhân) cũng không dễ giãi hùa theo majority effect (tâm lý đám đông). Không bị chi phối bởi các “bẫy” tâm lý về nhận thức như bias (định kiến), hallo effect (suy nghĩ mặc định) hay stereotype (rập khuôn). Và cũng không nên “nâng quan điểm” về một quan điểm nào đấy mà chủ thể của nó cũng không nghĩ tới.

Suy nghĩ biện chứng là cách đánh giá nhìn nhận sự vật hiện tượng một cách khách quan như đúng với những gì nó vốn có.

Xin lấy lại ví dụ về phản ứng của "người lớn" đối với hiện tượng bé Nhật Nam để minh hoạ.

Một trong những phát biểu gây “sốc” của bé Nhật Nam: "Em không đọc truyện tranh vì mẹ em nói truyện tranh là con sâu đục khoét tâm hồn".

Với văn hoá giao tiếp quen theo “khuôn phép” cố định của xã hội Việt nam, thật dễ hiểu khi cách nghĩ “khác người” này bị ném đá tơi bời.

Và đây một “viên đá” điển hình: “Điều đầu tiên là em hãy tập cách khiêm tốn và bước lại những bước đầu tiên của hành trình đời người đi. Đừng tập nhảy trước khi tập chạy, đừng tập chạy trước khi tập đi, và đừng tập đi trước khi tập đứng. Em càng vội, khi vấp ngã em sẽ càng đau”.

Sao phải đao to búa lớn đến vậy. Ý kiến của bé Nam đâu có dấu hiệu gì của sự kiêu ngạo hay “nổ” có chủ ý đâu. Người lớn hay thật, có thể “nâng quan điểm” đạo đức và dạy đời ngay cả với ý kiến chủ quan cá nhân của một đứa trẻ. Đã gọi lá ý kiến cá nhân thì có đúng có sai, có chính xác và không chính xác. Em bảo “không thích đọc chuyện tranh” thì rõ ràng chỉ là sở thích và quan điểm cá nhân của riêng em thôi.

Đây không phải là “suy nghĩ biện chứng”. Đây là thái độ “cực tả” của người chỉ trích.

Suy nghĩ hay tư duy biện chứng giúp chúng ta có một thái độ đúng mực và khách quan khi discuss (tranh luận), argue (tranh cãi) hay thậm chí judge (phán xét) một ai đó, hiện tượng nào đó hay quan điểm nào đó.

Và đây là cách tiếp cận vấn đề khác với ý kiến ở trên.

“Chị rất thích truyện tranh, và cả văn hóa Nhật nữa. Có lẽ mẹ em cũng giống như bao người mẹ khác, sợ truyện gì chỉ có tranh không, thì khả năng viết sẽ kém đi. Điều đó đúng, không thể chối cãi, nhưng trước khi làm quen với những gì hàn lâm, có lẽ em nên thử tiếp cận với những điều giản dị mà nhân văn ở trong những hình ảnh truyện”.

Thái độ “phê bình” này rõ ràng nhân văn hơn và nhẹ nhàng hơn. Cách thể hiện quan điểm, nhiều khi khác nhau không phải ở tính chính xác đúng sai mà ở thái độ tiếp cận vấn đề. Sự khác nhau này cũng là tiêu chỉ để phân biệt chúng ta có “biện chứng” không. Và hiệu quả cũng sẽ rất khác.

Suy nghĩ biện chứng đã được đề cập đến trong phương pháp luận của nhà tư tưởng Socratet của thời Hy Lạp cổ. Nghĩa critical (phê bình) không phải là thái độ nghi ngờ hay chỉ trích mà là cách tiếp cận biện luận đa chiều để tìm ra câu trả lời khách quan nhất cho một sự vật hiện tượng. Trong tranh luận, suy nghĩ biện chứng giúp ta “taking up the problem of life” biện luận đánh giá một vấn đề của cuộc sống.

Một ví dụ khác về suy nghĩ biện chứng.

"Kinh doanh không phải là chiều theo ý khách hàng" - Steve Jobs

Nói vậy nhưng không phải vậy. Ẩn ý của Jobs là sản phẩm sáng tạo không phải chạy theo khách hàng mà là định hướng dẫn dắt thị hiếu của khách hàng. Các thương hiệu khác có nên bắt chước Apple: không cần nghiên cứu thị trường, không cần phân tích insights khách hàng, cứ đóng cửa và làm ra sản phẩm đột phá và sẽ thành công? Tốt thôi. Nhưng những ai có ý định "Copy" & "Paste" cách làm này của Apple thì hãy đảm bảo rằng đóng họ có trong tay một đội ngũ thiết kế xuất sắc và có một vị CEO với bộ óc siêu sáng tạo như Steve Jobs.

Sự thật là người hay đa nghi và suy nghĩ tiêu cực lại dễ cả tin. Và họ hay phán xét cuộc sống quanh mình. Ngược lại, những ai có “suy nghĩ biện chứng” không dễ bị thuyết phục dù họ rất cởi mở đối với mọi vấn đề. Bạn hãy biết “hoài nghi tất cả” một cách khách quan nhất. Nhưng bạn đừng trở thành người “đa nghi Tào Tháo”.

Người hay đa nghi sẽ suốt đời "khổ sở” chạy theo cuộc chơi. Còn người biết suy nghĩ biện chứng sẽ là người làm chủ cuộc chơi.

Nguyễn Đức Sơn
Richard MooreAssociates