Vọng tâm can

Người dân biểu tình ủng hộ gia đình Anh Đoàn Văn Vươn bên ngoài Tòa án Hải Phòng nơi diễn ra phiên tòa xét xử gia đình Anh Đoàn Văn Vươn hôm 2 tháng 4 năm 2013.

Photo courtesy of XuanDienBlog

Sau gần một thế kỷ, ‘Phiên tòa’ của  Người đánh thức Franz Kafka lại đang phát đi bản tuyên ngôn tiếng vọng từ tâm can ở Việt Nam về một kẻ bị quan chức Hải Phòng coi là ‘mất nhân tính’ như Đoàn Văn Vươn.

Phiên tòa

Hơn một năm sau khi bộ phim ‘Người nông dân nổi dậy’ (Jacquou le Croquant) với xuất xứ từ tiểu thuyết gia hiện thực phê phán người Pháp Eugène Le Roy được tái hiện ở huyện Tiên Lãng, Hải Phòng, một phiên tòa xét xử Đoàn Văn Vươn cùng những người trong gia đình anh về tội danh ‘Giết người, chống người thi hành công vụ’ được chính quyền Hải Phòng đưa ra ‘công chiếu’ ở Việt Nam.

Đúng 15 năm sau một phong trào biểu tình và phản kháng diện rộng gây chấn động cả nước của người dân Thái Bình chống nạn tham nhũng và bất chấp pháp luật về quản lý đất đai của quan chức địa phương, Tiên Lãng cũng hoàn toàn xứng đáng trở thành một sự kiện tầm cỡ quốc gia, đậm đà ý nghĩa về phản ứng xã hội và còn có hơi hướng của ‘điểm nóng chính trị’ như cách chỉ điểm của một số giới chức điều hành.

Điểm nhấn quá ý nhị của vụ việc Tiên Lãng trong não bộ chính quyền chính là việc lần đầu tiên, hành vi vẫn được xem là “chống người thi hành công vụ” liên quan đến phản ứng đất đai đã được biểu hiện bằng vũ khí có độ sát thương cao, do người bị thu hồi đất dùng để chống lại ‘kẻ lạ’ đi cưỡng chế.

Một phản ứng cùng mình như thế chỉ có thể so sánh với hình ảnh những nông dân quẫn chí mang bom tự sát ở Trung Quốc - hành động bày tỏ tâm thế tuẫn tiết khi bị chính quyền tước đoạt công bằng và công lý một cách không thể cứu vãn nổi.

Nhưng lại hiện ra một cứu vãn ở phía xa chân trời.

2.000 bài viết trên phần lớn báo chí và mạng truyền thông xã hội trong nước trong hơn một năm qua đã khiến cho gương mặt Đoàn Văn Vươn trở nên quá thánh thiện so với một số quan chức Tiên Lãng - những kẻ cũng sắp bị đưa ra xét xử bởi tội danh ‘Hủy hoại tài sản, thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng’ sau khi phiên tòa của ‘Người anh hùng hoa cải’ kết thúc.

Cũng quá khác biệt với những ‘con sâu’ - như một cách ví von của Chủ tịch nước Trương Tấn Sang về ‘một bộ phận không nhỏ’ cán bộ, đảng viên đã ‘nhúng chàm’, tính anh hùng ca của ‘Người nông dân nổi dậy’ đã lôi cuốn mối quan tâm đặc biệt của không chỉ dư luận và báo chí trong nước, mà còn bằng vào hàng loạt động thái truyền thông có tính nhấn mạnh và không chỉ một lần cho tới tương lai của khá nhiều tờ báo quốc tế.

Sự chú tâm đặc biệt của nhiều tổ chức quốc tế về quyền con người cũng theo đó đang xoáy sâu vào tấm bản đồ nhân quyền Việt Nam.

Toàn bộ khuôn viên quanh Tòa án Hải Phòng nơi diễn ra phiên tòa xét xử gia đình Anh Đoàn Văn Vươn bị công an TP Hải Phòng phong tỏa hôm 02-04-2013. Photo courtesy of XuanDienBlog.

Vào những ngày sắp diễn ra phiên tòa của Đoàn Văn Vươn, một nhóm sinh viên Đại học Luật TP.HCM - nơi có một trung tâm nghiên cứu về quyền con người, đã bất ngờ công bố một văn bản có tên ‘Tuyên ngôn Công lý cho Đoàn Văn Vươn’. Dù chỉ mang tính tự phát, bản tuyên ngôn này vẫn nhận được rất nhiều chữ ký của những người đáng tuổi cha mẹ của những sinh viên nồng nhiệt trên.

Sau gần một thế kỷ, ‘Phiên tòa thế kỷ’ của nhà văn Czech Franz Kafka cũng đang phát đi bản tuyên ngôn tiếng vọng từ tâm can ở Việt Nam.

Như người đời đánh giá, Kafka không phải là một kẻ thất vọng, mà đó là một nhân chứng. Kafka không phải là người cách mạng, mà đó là người đánh thức.

Ai đã là nhân chứng và người đánh thức cho dư luận và công luận Việt Nam vào thời kỳ đổ vỡ niềm tin này?

Nếu người Pháp có Jacquou, người Czech có Kafka, hẳn giờ đây những người Việt Nam còn mang dân tộc tính không thể từ chối Đoàn Văn Vươn - một người mà với tất cả những gì anh đã làm được cho vùng đất và cộng đồng thân thuộc xung quanh cho tới khi bị truy tố vì tội ‘giết người’, sẽ không quá đáng nếu có thể gọi anh bằng cái tên của một con người viết hoa.

Tinh thần xúc cảm và lòng dũng cảm của báo chí, bất chấp những rào cản vô hình và cả hữu hình, cũng từ đó mà sinh ra.

Tự do

Vào những ngày đầu tiên nổ ra vụ việc Đoàn Văn Vươn, có lẽ ít ai ngờ tới một kịch bản khuấy động dữ dội từ Tiên Lãng sẽ như một sóng dung nham tràn lên miền đồng bằng dư luận khắp cả nước như thời gian bốn tháng đầu năm 2012.

Tiên Lãng đã trở thành một cái mốc đầy ý nghĩa cho hai sự thay đổi lớn lao: một biến đổi thuộc về hành động “tức nước vỡ bờ” của một gia đình nông dân nhằm phản kháng trào lưu trưng thu đất đai phi pháp và vô lối, và phác họa thứ hai là lần đầu tiên kể từ sự kiện Thái Bình năm 1997, báo chí có được tiếng nói riêng của mình, ít nhất về chủ đề cưỡng chế đất đai.

Đó là điều bất ngờ lớn nhất và tổng quát nhất, nếu so sánh với những vụ việc khiếu kiện tập thể về đất đai trước đó. Ngay cả với những cuộc khiếu kiện tập thể có quy mô đến 500 người, bao gồm dân từ hơn mười tỉnh thành và trở thành cao trào trước khu vực Văn phòng 2 Quốc hội tại TP.HCM vào năm 2007, báo chí cũng chỉ “được” đưa tin rất khiêm tốn, dù cho dư luận về vấn đề này là rộng lượng và khoáng đạt hơn rất nhiều.

Nếu chịu khó nhớ lại, người ta sẽ dễ dàng nhận ra trong không ít vụ việc cưỡng chế tương tự như tại Tiên Lãng - đã xảy ra ở Bắc Giang, Nam Định, Nghệ An, An Giang, Bình Phước, Đồng Tháp, Tiền Giang…, và ngay tại thủ đô Hà Nội, bầu không khí chung của báo chí là trầm lắng, trầm mặc đến vô cùng khó hiểu. Thảng hoặc, một vài tin tức nho nhỏ nào đó được ‘lách’, nhưng chỉ đáp ứng cho nhu cầu tối thiểu được thông tin của người đọc, chứ chẳng đủ sức khuấy động và tạo nên tác động chuyển dời về tính chất, chưa nói đến mục tiêu cần cải tạo bản chất của vụ việc. Phong trào cưỡng chế thu hồi đất cũng nhân đó cứ tiếp tục phát triển cái thành tích và thành quả “luật rừng” của nó, từ bồi hoàn thấp đến không bồi hoàn, từ không bồi hoàn đến cưỡng chế bất chấp pháp luật…

‘Giọt nước tràn ly’ thường là sự kết thúc của một quá trình lâu dài bị bất chấp và chịu đè nén. Nhưng quá độ của tự do báo chí cũng lại bắt đầu ngay từ cái kết thúc ấy - với mốc đầu năm 2012 như một thời điểm đổi thay có tính quyết định.

Cũng là để bù đắp cho những năm tháng nào đó đã phải âm thầm lắng vào cảnh im lặng không đáng phải nhận, khi báo chí đã bị oan uổng từ nhiều lời trách cứ của dư luận.

Vọng tâm can

Phóng viên nước ngoài đang phỏng vấn Bác sĩ Phạm Hồng Sơn bên ngoài Tòa án Hải Phòng nơi diễn ra phiên tòa xét xử gia đình Anh Đoàn Văn Vươn hôm 2 tháng 4 năm 2013. Photo courtesy of XuanDienBlog.

Một sự đổi thay khó tả đã diễn ra trong nhịp sống của công luận và dư luận cùng với Tiên Lãng và Đoàn Văn Vươn. Sự kiện hàm chứa nhiều ý nghĩa chưa từng có tiền lệ ở Việt Nam ấy đã kéo theo phản ứng tức thời và sâu sắc của báo chí và người dân, người dân với báo chí. “Điểm nổ” đã khởi nguồn không chỉ từ những tờ báo in và báo điện tử chuyên về chính trị - xã hội, mà còn lan rộng sang cả nhiều tờ báo chuyên ngành về kinh tế, khoa học kỹ thuật, giáo dục, nông thôn…

1.400 bài viết trong thời gian đầu nổ ra sự kiện Đoàn Văn Vươn và ít nhất 2.000 bài báo cho tới nay, cùng hàng trăm ngàn ý kiến thể hiện sự đồng cảm đối với điều được gọi là tình người.

Lần đầu tiên, ý đồ thu hồi và cưỡng chế đất đai của một chính quyền địa phương đã bị đưa ra ánh sáng, được mổ xẻ chi tiết dưới rất nhiều khía cạnh. Cuộc “trung phẫu” này lại dẫn đến kết quả xứng đáng: một số cơ quan quản lý nhà nước phải vào cuộc, ngay cả Chính phủ cũng phải yêu cầu chính quyền Hải Phòng làm rõ những uẩn khúc theo đòi hỏi của công luận và dư luận.

Nước đã tràn và lửa cũng đã cháy. Lần đầu tiên hoạt động lạm dụng và lợi dụng đã được phản biện xã hội một cách minh bạch. Điều đáng nói là không chỉ do công luận, mà tinh thần phản biện đó còn đến từ nhiều tướng lĩnh của Quân đội nhân dân Việt Nam - những người không thể chấp nhận cái nguồn gốc ‘từ nhân dân mà ra’ bị biến thái thành một thái cực hoàn toàn đối lập với hình ảnh ‘vì nhân dân quên mình’.

Những vị tướng lão thành của quân đội như Thiếu tướng Nguyễn Trọng Vĩnh - nguyên đại sứ Việt Nam tại Trung Quốc, và Trung tướng Nguyễn Quốc Thước - nguyên tư lệnh Quân khu 4, không chỉ là minh họa mà còn là những nhân chứng điển hình cho một thời đại đang bị biến dạng.

Một trong những biến dạng đặc thù rất đáng lưu tâm, có mối liên đới trực tiếp đến phương diện chính trị, là cảnh một số chính quyền địa phương đã huy động và sử dụng quân đội phục vụ cho hành vi cưỡng chế đất đai. Nếu xét đến những ẩn ý và quyền lợi bên trong của từng vụ việc, người ta sẽ thấy hành vi như thế là không khác với ‘dịch vụ hỗ trợ thi công’ đã từng được biểu hiện ở Cần Thơ và Nam Định, với kinh phí cho những ‘hợp đồng với lực lượng vũ trang’ được ‘khoán’ hoàn toàn cho chủ đầu tư dự án.

Những tướng lĩnh lão thành đã gọi thẳng tên của hành vi trên: lực lượng quân sự ở địa phương đã bị lợi dụng nhiệm vụ ‘bảo vệ Tổ quốc’ để chuyển sang phục vụ cho những nhóm lợi ích nào đó mà ở Việt Nam thường rất kiêng kỵ gọi đúng tên của nó.

Cũng bởi thế, ‘vô danh’ hay ‘khuyết danh’ hẳn là một tật xấu của người Việt.

Ở đất nước này, như một vài quốc gia khác trong thời kỳ ‘quá độ’, khi sự thật đi vào bằng cửa chính, lời giả dối phải đi ra bằng cửa sổ. Lẽ đương nhiên theo quy luật hiện tồn của xã hội và chính trị, không phải mọi tờ báo đều lên tiếng, cũng như không phải bất cứ công dân nào cũng đều có đủ lòng tự trọng và dũng khí để nhìn ra và thừa nhận sự thật.

Nhưng cái đa số trong sự kiện Tiên Lãng cũng đã trở nên quá đủ trong một cận cảnh mà tưởng như thiểu số luôn thay thế cho đa số. Lần đầu tiên, tiếng nói đồng thanh của số đông báo chí đã làm nên một cuộc cách mạng về trật tự giao thông: những người lề phải bảo vệ cho những người lề trái.

Bởi hơn lúc nào hết, người dân và giới trí thức thấm thía và đồng cảm với những kẻ bị coi là ‘mất nhân tính’ như Đoàn Văn Vươn.

Một bàn tay nhỏ nhắn nhằm góp sức bảo vệ cho cái ‘mất nhân tính’ ấy chắc chắn là đức tính hy sinh quý báu nhất trong thời buổi suy thoái trầm kha về đạo đức này.

Thiền Lâm, gửi RFA từ Việt Nam